ابوالحسن صبا از موسیقیدانان و آهنگسازان ایرانی است که صدای ویولن را به خدمت موسیقی ایرانی گرفت. وی یکی از شخصیتهای برجسته در موسیقی و هنر ایران در نیمه اول قرن بیستم است. صبا باشاگردانی که پرورش داد و با روشهایی که در نواختن سازهای ایرانی نوشت، روی نسل های بعد از خود اثر شگرفی گذاشت. وی به روایتی در سال ???? و به روایت دیگری در چهاردهم فروردین ماه ????، در محله ظهیرالسلام تهران زاده شد. پدرش، ابوالقاسم خان کمال السلطنه، مردی از خاندان فضل وهنر نوه محمودخان صبا، ملک الشعراى درباره فتحعلى شاه قاجار بود. ابوالحسن که بعدها نام جد بزرگش صبا را بری نام خانوادگی خود برگزید، از همان کودکی علاقه خاصی به موسیقی داشت به طوریکه در پنج سالگی به انگشتان پاهایش نخ می بست و با کمک دهانش صدای تار در می آورد. پدرش که خود اهل موسیقی بود و به آن علاقه داشت، صبا را در شش سالگی پیش دوستانش که از اساتید موسیقی بودند، برد تا به او نوازندگی بیاموزند.
صبای جوان آنچنان شیفته موسیقی بود که روزها سه تارش را به مدرسه می برد و در زنگ تفریح، همشاگردی هایش را دور خود جمع می کرد و برای آنها می نواخت. وی بسیاری از سازهای ایرانی را می نواخت و هر کدام را نزد استادان برجسته زمان خود یاد گرفته بود؛ ویولن از حسن خان هنگ آفرین، تار وسه تار از میرزا عبدالله و درویش خان، سنتور از علی اکبر شاهی، کمانچه از حسین خان و تنبک از حاجی خان ضربی.
علاقه و استعداد صبا در زمینه موسیقی باعث شد که وی رفتن به مدرسه عالی موسیقی را به کالج آمریکایی ترجیح دهد. در سال???? کلنل علینقی وزیری، از تارنوازان برجسته تاریخ موسیقی ایران، مدرسه عالی موسیقی را تأسیس نمود و ابوالحسن صبا در آنجا مشغول به تحصیل شد. از همان جا بود که صبا با ایجاد سبک جدیدی در نواختن ویولن تأثیر شگرفی در نحوه نواختن آن در موسیقی ایرانی گذاشت. وی معتقد بود که قبل از این مدرسه، ویولن در موسیقی ایرانی به طرز مخشوشی نواخته می شد که شایسته آن نبود و در حقیقت ویولن از روی کمانچه مشق می شد.
صبا در ?? سالگی دانشجوی ممتاز و تکنواز برنامه های مدرسه عالی موسیقی شد و مورد احترام و تشویق اساتید و دوستانش قرار گرفت. نخستین اثر ضبط شده صبا قطعه «زرد ملیجه» با ویولن بود که در میان دو بند سرود «ای وطن» به صدای روح انگیز در سال ???? در قالب صفحه تولید شد، که بسیار هم مورد توجه قرار گرفت.
استاد صبا در سال ???? از طرف استاد علینقی وزیری مأمور شد تا در رشت مدرسه ای مخصوص موسیقی تأسیس کند. وی نزدیک به دو سال در رشت اقامت داشت. در طول این دو سال، علاوه بر تدریس موسیقی به روستاها و کوهپایه های اطراف رشت می رفت و به جمع آوری آهنگ ها و نغمه های محلی می پرداخت. او آنچه که در ساز نوازندگان یا نی چوپانان می شنید، به دقت به روی کاغذ می آورد. نوازندگان محلی تعریف می کردند که وقتی صبا به دیدارشان می رفت با چه دقتی به سازشان گوش می داد و می نوشت و با چه شور و اشتیاقی آنچه را که شنیده بود، برای ایشان می نواخت. صبا معتقد بود که منابع و سرچشمه های اصلی موسیقی سنتی ایرانی همان آهنگ ها و نغمه های محلی است. دکتر تقی تفضلی، نویسنده و موسیقی شناس، درباره صبا می گوید:
«صبا نگران بود که یک عده همیشه می گویند موسیقی ایرانی غم انگیز، پردرد و غمناک است. می گفت اگر قرار باشد که برای عوض کردن آن، بگردند که یک موسیقی نشاط انگیز پیدا کنند و خدای ناکرده ریشه آن موسیقی، موسیقی ایرانی نباشد، این صدمه و آسیبی است که به موسیقی ایرانی می خورد و نوعی از موسیقی بوجود می آید که ایرانی نخواهد بود. زیرا می بینیم عده ای هستند که موسیقی اصیل ایرانی را فراموش کرده اند و موسیقی که تحویل جوانها می دهند، چیزی که نیست، موسیقی اصیل ایرانی است! صبا از اشخاصی است که کاملاً سنت موسیقی ایرانی را حفظ کرده و باعث افتخار موسیقی ایرانی است.»
ذوق و شیوه پژوهندگی صبا در زمینه جمع آوری و تنظیم موسیقی محلی منحصر بفرد بود. ژاله، دخترش، در این زمینه می گوید: « یک روز درویشی از کنار منزل ما رد می شد و مشغول نواختن آهنگی بود. پدر را دیدیم که با عجله و با همان لباسِ منزل بیرون رفت و به دنبال درویش دوید تا آن ترانه را ثبت کند و از هر تکه برگه ای که در جیب داشت برای ثبت آن ترانه استفاده کرده بود.»
آهنگ زرد ملیجه
حاصل تلاشهای صبا و ارمغانهایی که وی از سفر گیلان با خود آورد، قطعات به یادماندنی نظیر دیلمان، رقص چوبی قاسم آبادی، کوهستانی و امیری مازندرانی بود. این سفرها در حقیقت روح معلمی را در صبا پرورش داد. سفر صبا به گیلان نقطه عطفی در زندگی او و همچنین در سرنوشت موسیقی ایران به شمار می آید. پس از برگشتن از گیلان نیز ، در سال ????، در دو اتاق از خانه بزرگ پدریش کلاس موسیقی دایر نمود و مشغول به تدریس شد.
در سال ???? صبا با یکی از شاگردان خود با نام منتخب اسفندیاری، دختر عموی نیما یوشیج، ازدواج کرد و صاحب سه دختر با نامهای غزاله، ژاله و رکسانا شد. او هیچگاه فرزندانش را به یادگیری موسیقی تشویق نمی کرد. به گونه ای که دخترش، غزاله، از پدرش شنید که می گفت:« از نسل خودم موسیقیدان نمی خواهم!»
از آنجاییکه صبا در مدرسه عالی موسیقی درس خوانده بود، بسیاری او را به عنوان موسیقیدان مطرح می شناختند که در این میان صفحاتی که وی پر کرده بود نیز در شهرت وی نقش بسزایی داشت و باعث جذب شدن شاگردانش می شد. اما هنگامیکه «رادیو تهران» در سال ???? شروع به کار کرد، صدای ساز و آواز او به گوش همه ایرانیان رسید و از آن هنگام صبا به عنوان استاد یگانه ویولن شناخته شد. صبا، علاوه بر ویولن، سازهای دیگر را نیز تعلیم می داد و با بهره گیری از تجربیاتش در دوران یادگیری خود، از روشهای گوناگونی جهت تدریس استفاده می نمود، به خصوص در مورد ویولن، که چندان دنباله رو روشهای غربی نبود. وی در تدریس، سعی می کرد که هرچه می داند به هنرجو بیاموزد. از آنهایی که با استعداد بودند اما توانایی پرداخت شهریه را نداشتند، مبلغی دریافت نمی کرد و به گفته فرزندانش، شبها تا دیر وقت به کار تدریس مشغول بود. از نظر صبا، در موسیقی و یادگیری آن، همواره مرزی وجود دارد که برخی می توانند از آن عبور کنند و به پیش بروند و برخی نمی توانند. او افراد با استعداد را تشویق می کرد و افرادی را که نمی توانستند از آن مرز عبور کنند، به کار دیگری ترغیب می نمود.
حاصل این تلاشها در تعلیم موسیقی افرادی بودند نظیر: علی تجویدی، رحمت الله بدیعی، فرامرز پایور، منوچهر جهانبگلو، ملکه برومند و امیر همایون خرم.
آثار مکتوب صبا در زمینه تدریس عبارتند از ردیف مجلس برای ویولن (در سه جلد)، برای سنتور (در چهار جلد) و برای تارو سه تار (در یک جلد). تعدادی از آثار معروف صبا عبارتند از: زنگ شتر، بهارمست، به زندان، بیاد گذشته، درقفس و چهارمضرابهاى گوناگون.
صبا، علاوه بر موسیقی، نقاشی را در دوران جوانی در مدرسه کمال الملک آموخت. وی علاوه بر آشنایی کامل با ادبیات کلاسیک ایران، زبان انگلیسی را خوب می دانست و از ادبیات جدید نیز اطلاع داشت. این موسیقیدان بزرگ با نیما یوشیج و شهریار روابط نزدیک داشت. از میان تمام سازهایی که می نواخت، «سه تار» را برای خلوت تنهایی خود برگزیده بود و عقیده داشت که سه تار بهترین وسیله ای است که نوازنده می نواند با آن احساساتش را بیان کند. صبا را مى توان احیا کننده روش صحیح و قدیمى سه تار نوازى دانست.
ابوالحسن صبا تا آخر عمر خود به تعلیم موسیقی مشغول بود. وی در ?? آذرماه سال ???? در سن پنجاه و پنج سالگی بر اثر بیماری قلبی در تهران در گذشت و با یک تشییع جنازه با شکوه در گورستان ظهیرالدوله تهران به خاک سپرده شد. خانه صبا پس از مرگش، در سال ???? توسط دانشکده هنرهای زیبای کشور تبدیل به موزه شد و بسیاری از نقاشی ها و آثار تزئینی و سازهایی که ساخته بود در آن نگاهداری می شود.
استاد شهریار، شاعر معاصر برجسته ایرانی، با ابوالحسن صبا از دوران جوانی صمیمی بود و در زمان مرگ او نیز، بر بالینش حضور داشت. استاد شهریار قطعه زیر را پس از مرگ ابوالحسن صبا سروده است:
ای صبا با تو چه گفتند که خاموش شدی؟ چه شرابی به تو دادند که مــــــدهوش شدی؟
تو که آتشکده عـشـق و مـحـبـت بـــودی چه بـلا رفت که خاکســـــتـر خاموش شدی؟
به چه دستی زدی آن ســــاز شبانگاهی را که خـود از رقت آن بـیخود و بـیـهوش شدی
تو بصد نغمه، زبان بودی و دلها هم گوش چه شنفتی که زبان بستی و خود گوش شدی؟
خلق را گر چه وفا نیست و لیـکن گل من نه گمان دار که رفـتـی و فـرامـــــوش شـدی
تـا ابـد خـاطـر ما خونی و رنگین از تست تو هم آمـیـخـتـه بـا خـون ســـــیاوش شـدی
آثار مکتوب : ردیف مجلس برای ویولون (3جلد)، برای سنتور (4جلد)، برای تار و سه تار (1جلد)، آثار خصوصی و نتهای چاپ نشده (در دست تدوین ، به کوشش ایرج گلشن ابراهیمی).
آثار مصوّت : سلسله صفحات گرامافون با هنرمندان مختلف ، نوارهای برنامه « گلها» ی رادیو .
آثار انتخابی : تکنوازی ویولون در صفحات مدرسه عالی موسیقی ، زنگ شتر ، ابوعطا وحجاز . تکنوازیهای خصوصی : « نوا » ، « دشتی» ، «سه گاه »، « بیات اصفهان »(همراه حسین تهرانی ). همنوازیهای « سه گاه » (با رضا قلی میرزا ظلی ) و« ساقی نامه اصفهان » (با ملکه برومند)
آثار
زرد ملیجه
